VERSLAG COLLOQUIUM: 'Rechtsstaat onder druk' -20/04/2017
Op 20 april 2017 organiseerde PROGRESS Lawyers Network het jaarlijkse colloquium met als titel: “Rechtsstaat onder druk. Analyse en perspectieven voor een democratisch antwoord”. Dit colloquium over een veelbesproken onderwerp trok een groot en divers publiek aan. Samen met de gastsprekers werd er gekeken naar hoe het zit met het gevoerde veiligheidsbeleid en de invloed daarvan op onze mensenrechten in België en daarbuiten. Ook dit colloquium was een groot succes en we zijn als PROGRESS Lawyers team trots op het eindresultaat.
Na het welkomstwoord van de advocaten van PROGRESS Lawyers Network, kon de eerste sessie van start. De gastsprekers probeerden het antwoord te formuleren op de vraag hoe het nu eigenlijk zit met de rechtstaat op Belgisch en Europees niveau.
Christine Guillain (professor Université Saint Louis en voorzitster justitiecommissie Ligue des Droits de L’Homme) en Sixtine Van Outryve d’Ydewalle (doctoranda UCL) gaven een overzicht van de bestaande wetgeving in België sinds 2001. Er is een tijdelijke en kwantitatieve versnelling op te merken van de verschillende uitzonderingsmaatregelen. De combinatie van deze antiterreurwetgevingen brengen fundamentele rechten en de principes van de rechtsstaat uit evenwicht.
Er is een verschuiving van berechting door rechters ten gronde, van onderzoeksrechters naar parket en politie. We zien een opkomst van unilaterale controles en tegelijk een steeds verregaandere erosie van het monopolie van de onderzoeksrechter in de bescherming van de fundamentele rechten en vrijheden.
De wetgeving wordt steeds repressiever, de rechtsonzekerheid steeds groter. Zo zien we bijvoorbeeld een complete omkering van de logica achter het beroepsgeheim. In principe wordt een inbreuk hierop bestraft op basis van van het strafwetboek. Vandaag wordt net het respecteren ervan bestraft.
Christine Guillain en Sixtine Van Outryve d’Ydewalle
Maria Luisa Cesoni (professor aan de UCL) plaatst deze ontwikkelingen in een Europees kader. We stellen vast dat er steeds meer strafbepalingen worden uitgevaardigd op het niveau van de Europese Unie en dit via de eenvoudige wetgevende procedure. Er ontwikkeld zich binnen de EU een globale binnenlandse veiligheidspolitiek.
De wettelijke bepalingen in strafzaken en beveiliging in het kader van de E.U. vormen effectief een uitzonderingsrecht die de fundamentele rechten en vrijheden disproportioneel inperken of schenden. Dit uitzonderingsrecht werd in eerste instantie opgebouwd rond de georganiseerde misdaad en het terrorisme.
De bestrijding van deze fenomenen (zoals het beschikbaar stellen van informatie tussen lidstaten) en de wil om deze bedreigingen het hoofd te bieden, rechtvaardigen het bestaan van dit uitzonderingsrecht.
Vandaag zijn we getuige van een situatie waarin de lidstaten van de Europese Unie meer en meer wetgeving invoeren die de fundamentele rechten, die deze lidstaten zouden moeten respecteren, schenden.
Jos Vander Velpen
Zo bekeek Jos Vander Velpen, advocaat en voorzitter van de Liga voor Mensenrechten, de genomen maatregelen na 9/11. In zijn betoog ging hij na of deze maatregelen efficiënt en democratisch verantwoord zijn. Het voeren van deze discussie is als dusdanig delicaat, aldus Jos Vander Velpen. "Na elke aanslag stellen we vast dat dezelfde woorden worden uitgesproken:We zullen die terroristen niet toelaten ons leven te veranderen, dat gunnen we hen niet. Toch wordt er keer op keer aan onze burgerrechten gesleuteld." Hij vindt het cumulatief effect van de genomen maatregelen tegen terrorisme verontrustend. "Sommige maatregelen zijn effectief maar andere maatregelen zijn buiten proportie", aldus Vander Velpen. "Er moet gekeken worden naar welk beleid er werkt op lange termijn, want het gevoerde repressieve beleid dat ook nog eens de mensenrechten inperkt van de onschuldige burger, werkt niet." Tot slot, is Vander Velpen de mening toegedaan dat er moet worden ingezet op preventie. Preventie is volgens hem, de enige manier om de idealen van onze rechtsstaat werkelijk te laten binnensijpelen in de geesten van iedereen.
Vanessa Codaccioni (Maitresse de conférences Université Paris 8 en auteur van « Justice d’exeption ») gaf ons een overzicht van de situatie in Frankrijk, waar sinds november 2015 de noodtoestand van kracht is. In november 2017 zal ze het « record » breken en wordt dit de langste noodtoestand die we ooit hebben gekend. Op 23 april 2017 vinden er verkiezingen plaats onder de noodtoestand in één van de grootste « democratieën » van Europa. Codaccioni analyseert de verschillende gevallen waarin noodwetgeving werd gebruikt in de Franse geschiedenis. Hiermee beschrijft ze de onderliggende politieke logica van dit mechanisme, en deze is niet nieuw. De uitzonderingsstaat werd sinds de jaren ’30 verschillende keren gebruikt om haar grondgebied en bevolking te controleren, zoals rellen in de voorsteden indammen, het beteugelen van de verspreiding van ideologie, het censureren van de media, intrekken van verblijfsvergunningen enzovoort, maar nog nooit tegen terrorisme. Dit is een primeur. Vandaag wordt er nog een stap verder gezet door mensen te willen veroordelen voor de intenties die men hen toeschrijft.
Een militaire noodtoestand zou vandaag de dag niet werken. Niet omdat we ons er tegen zouden verzetten, maar omdat ze te zichtbaar zou zijn. Vandaag bestaan er bijvoorbeeld « witte nota’s ». Pv’s uitgeschreven door de politie die zelfs de advocaten niet kunnen lezen.
De uitbreiding naar het vervolgen van sociale bewegingen is al gezet. Dit hebben we bijvoorbeeld gezien bij de klimaatbetogers tijdens de klimaattop in Parijs in december 2015. Honderden mensen werden gearresteerd, onder huisarrest geplaatst en bij velen werd de woning binnengedrongen met behulp van maatregelen die werden gelegitimeerd door de noodtoestand. Daarentegen werd er nog geen enkele terroristische aanslag verijdeld door de noodtoestand.
Vanessa Codaccioni en Valentina Colletta
De Italiaanse Valentina Colletta, advocate aan de balie van Turijn, zette tijdens het colloquium uiteen hoe de nationale regering samenwerkte met de regionale autoriteiten om de bewegingen die vechten tegen het bouwen van een nieuwe HST te criminaliseren. Ze zijn zelfs zo ver gegaan bepaalde gebieden « zones van nationale veiligheid » te verklaren, waar de bijeenkomst van mensen verboden is. Individuen werden vervolgd op grond van de nationale wetgeving tegen terrorisme… Op deze manier werd de burgerbeweging No TAV (Geen hogesnelheidstrein) gecriminaliseerd.
De Turkse spreker Ramazan Demir, advocaat aan de balie van Istanbul, werd verondersteld te praten over de realiteit van de noodtoestand in zijn land. Eerder dan erover te spreken, werd hij zelf een levend voorbeeld van. Hij kon het land niet verlaten omdat hij verdacht wordt, omwille van de noodtoestand in Turkije, van niet gespecificeerde delicten.
Emeritus professor aan de Universiteit Gent Rik Coolsaet gaf een beeld van hoe terrorisme er in het verleden uit zag en linkte het aan het terrorisme van nu. Terrorisme is eeuwenoud en maakte in het verleden relatief meer slachteroffers dan nu. Maar toch is er één groot verschil: het woord 'radicalisering'. "Een term die net na 9/11 in het leven werd geroepen en nog maar 13 jaar bestaat", aldus professor Coolsaet. "Toen was het woord “radicalisering” al een moeilijk concept maar was het nog niet islamitisch beladen." Volgens Coolsaet is radicalisering een politieke constructie en is het niet de ideale term om te gebruiken aangezien er nooit wetenschappelijk onderzoek naar gevoerd werd. Professor Coolsaet is de mening toegedaan dat er geen causaal verband bestaat tussen radicale ideeën hebben en radicale daden plegen. Tenslotte heeft het volgens professor Coolsaet dan ook geen zin specifieke mensen te viseren en hen te bestempelen als terrorist want “profiling” werkt niet.
Rik Coolsaet en Gaby Jaenen
Een interessante invalshoek was die van de vakbondssecretaris bij ABVV Gaby Jaenen. Zij had het over hoe de vakbonden in België als het ware worden aangepakt voor sociale acties. "Sinds de jaren ’80 mengt de rechtsstaat zich met de sociale vakbonden", aldus Jaenen. Vakbonden spreken van een “schending van de syndicale vrijheid”. Ze worden steeds meer in een slecht daglicht geplaatst door zowel de media alsook door bepaalde politieke partijen zoals de N-VA. Vakbondsacties moeten plaats maken voor het politieke klimaat en mogen regeringsbeslissingen niet aanvallen. Jaenen is van oordeel dat de vakbonden meer en meer worden geframed. Wanneer de media en bepaalde politieke partijen, vakbondsacties afdoen als “crimineel”, wordt het enorm moeilijk voor de burger om te zeggen dat dat niet het geval is. Tot slot linkte Gaby Jaenen haar betoog aan verschillende mediaberichten waarin vakbondsacties de stempel van "terrorisme" kregen.
Onderzoeksrechter Karel Van Cauwenberghe gaf zijn visie over of het al dan niet een goed idee is om de bevoegdheden van de onderzoeksrechter naar Belgisch recht in te perken. De tendens die meer en meer te zien is, is de inperking van de bevoegdheden van de onderzoeksrechter ten voordele van het openbaar ministerie (OM). Zijn bekommernis is dat het OM wel meer en meer bevoegdheden krijgt, maar dat de nodige controle ontbreekt. "Bij het verschuiven van de bevoegdheden hoort ook bijkomende controle. Het kan niet dat mensen van hun vrijheid zouden kunnen beroofd worden zonder dat er één rechter aan te pas komt. In het huidig klimaat zou het niet optimaal zijn om meer macht toe te kennen aan het openbaar ministerie aangezien het geen onafhankelijk orgaan is", aldus onderzoeksrechter Van Cauwenberghe.
Walter Damen, Marie Doutrepont (PLN) en Jan Van Laer (PLN) - Diletta Tatti (PLN) en Valentina Colletta
Walter Damen, advocaat aan de balie van Antwerpen gaf een uiteenzetting over hoe de terrorismeprocessen er in België aan toe kunnen gaan. Damen baseerde zich op zijn eigen praktijk. Verontrustend vindt hij het te pas en te onpas namen noemen van mogelijke terroristen. Dit kan verstrekkende gevolgen hebben. Zo werd de familie van één van zijn cliënten zwartgemaakt in de krant waardoor sommigen hun job verloren. "Het gevangenisregime voor terrorisme komt te kor"t, aldus Damen. "Mogelijke terroristen met psychische problemen hebben psychische begeleiding nodig, maar die wordt niet of amper voorzien. Dit is een groot probleem omdat radicalisering ook voor komt in de gevangenis."
Daarenboven moet het vermoeden van onschuld standhouden. Zo Had Damen een cliënt die onder het oog van de pers, omsingeld door zwaar bewapende militairen hardhandig het huis werd uitgehaald. Twee weken later was de cliënt terug op vrije voeten omdat geoordeeld was dat hij onschuldig was.
De advocaat Nicolas Cohen (advocaat aan de balie van Brussel en Parijs en covoorzitter van OIP België) vertelde vanuit zijn praktijkervaring in Brussel, hoe willekeur regeert. Een verdachte zal uitermate streng worden behandeld, terwijl naar de andere nauwelijks omgekeken wordt.
Nicolas Cohen en Vincent Sizaire
Vincent Sizaire (voormalig onderzoeksrechter, zetelend magistraat en Maître de conférences Université Ouest Nanterre La Défense, auteur van « Sortir de l’imposture s écuritaire ») herinnerde ons dat het grootst aantal processen tegen terrorisme hadden plaatsgevonden tussen 1914 en 1918, en tussen 1940 en 1945 door de militaire tribunalen van de bezetting en het Vichy-regime. Hij kwam daarnaast terug op de definitie van terrorisme en benadrukte dat uitzonderingsmaatregelen niet nodig zijn om dit te bestrijden omdat de huidige wetgeving al toelaat om terroristische daden te bestraffen.